Hoe zijn grotere systemen – normen, waarden, veronderstellingen – ingebed en gereproduceerd door het ontwerp van openbaar vervoer? Hoe faciliteert of beperkt een object onze bewegingsvrijheid?

Deze workshop bevraagt en herontdekt de objecten, ruimtes en territoria van hoe we op doorreis blijven. Door de interactie tussen lichaam en ruimte te bestuderen, vragen we de deelnemers aan de workshop om hun eigen ervaringen en die van anderen te observeren, te analyseren en erover na te denken.

Gebaren in Beweging benadert verschillende interpretaties van ruimte door middel van een intersectioneel kader en beschouwt de choreografieën, ruimtelijke settings en sociale en politieke resultaten. In deze workshop wordt de deelnemers gevraagd hun lichaam als onderzoeksinstrument te gebruiken, met behulp van spel, belichaming en het opnieuw invoeren van (on)geschreven sociale regels om de geënsceneerde context van sociaal gedrag in de openbare ruimte te verkennen.

In deze workshop besteden we in het bijzonder aandacht aan een begrip van ruimte als het product van een zorgvuldig ontworpen plan, dat bepaalde sociale relaties bevoordeelt en uitsluit en zachte en rigide machtsvormen uitoefent. Onderwerpen die op deze manier worden besproken zijn onder meer geslacht, ras, klassenvoorrecht, queerness en processen van inclusie/uitsluiting.

De volgende opdrachten zijn collectieve oefeningen. De opdrachten A1, A2 en A3 zijn gezamenlijke oefeningen die de hele klas samen kan doen. Evenzo kan een kleine groep (idealiter een groep van 3) de opdrachten A4 en A5 samen doen.

• A1. Introductievideo
  Link naar de video:
  https://vimeo.com/614306108
  Deze video speelt een script van 10 minuten af dat het algemene thema van de workshop introduceert en voorbeelden geeft van mogelijke case studies die de deelnemers zouden kunnen onderzoeken. De video toont een gesprek tussen twee mensen. Twee deelnemers kunnen het dialoogscript activeren door de video af te spelen zonder geluid en de ondertitels hardop te lezen. Deze oefening is een voorbeeld van hoe leerlingen een tekst performatief kunnen activeren.

• A2. Verdiepende luisteroefening (Deep Listening)
  Link naar het 12 minuten-durende geluidsstuk:
  https://soundcloud.com/gabriel-fontana-526899133/public-transport-4wav-1
  Deze luisteroefening nodigt de deelnemers uit om na te denken over en hun ervaringen met het openbaar vervoer te delen en te begrijpen hoe hun individuele ervaringen kunnen verschillen van hun klasgenoten als gevolg van hun identiteit, lichaam, privileges, enz.
  • Wat is Deep Listening?
    In 1989 bedacht componiste Pauline Oliveros de term ‘Deep Listening’ (echt luisteren) om een praktijk van radicale aandacht te beschrijven. Zij legt uit dat luisteren niet hetzelfde is als horen en dat horen niet hetzelfde is als luisteren. Horen is het fysieke middel dat waarneming mogelijk maakt. Luisteren is betekenis geven aan wat akoestisch wordt waargenomen. Dat betekent dat deep listening voortkomt uit luisteren naar je luisteren en het onderscheiden van de effecten op je lichaam. Let bij het luisteren op de impact en effecten van geluid in het hele lichaam. Merk op wanneer je geluid voelt in je lichaam.

• • Houd de volgende vragen in gedachten terwijl je naar het stuk luistert:
    • Hoe laat de soundscape je voelen?
    • Welke elementen herken je in de soundscape?
    • Welk geluid trekt je aandacht het meest? Hoe? En waarom?
    • Zijn er momenten dat je niet luistert?
    • Heb je een vermoeden? Waarom?
    • Doet het geluidsstuk je denken aan een specifieke situatie die je hebt meegemaakt?
    • Herken je enkele dominante stemmen?

• A3. Zitplaatsen choreografie
  Link naar de 9 minuten-durende video
  https://vimeo.com/614315998
  Deze oefening onderzoekt hoe het lichaam functioneert als een archief van herinneringen, politiek en persoonlijk, collectief en individueel. Het stelt de vraag hoe wij betekenissen toekennen aan gebaren en zitposities, zoals die van de ‘manspreading’ (mannen die met hun benen wijd zitten) in de openbare ruimte.
  Deelnemers wordt gevraagd de verschillende zitposities van de persoon op de video te herhalen en onmiddellijk na te doen. Na de oefening volgt een discussie, waarbij de deelnemers hun observaties, ervaringen en opvattingen over gedragsgebaren en de openbare ruimte met elkaar delen.
  • Hier zijn vragen voor de discussie:
    • Zijn er van deze zitposities posities die jij in je dagelijks leven aanneemt?
    • Voelen sommige van deze posities ongebruikelijk?
    • Heb je een specifiek lichaam in gedachten?
    • Hoe denk je dat sommige van deze gebaren de organisatie van lichamen in de ruimte beïnvloeden?
    • Verandert je zithouding afhankelijk van de ruimte waarin je je bevindt?

• A4. Gebarenoefening
  Deze opdracht onderzoekt specifieke geschiedenissen van het lichaam, waarbij wordt nagegaan hoe macht wordt ingeschreven via choreografische tekens. Gebaren, van het Latijnse ‘gerare’, betekent het lichaam zodanig gebruiken dat het een betekenis overbrengt. Gebaren kunnen onbewust en onbedoeld zijn, maar ook mimetisch en talig. Gebaren drukken uit, maar worden ons ook opgedrongen. Als mimetische wezens eigenen wij ons bewust en onbewust informatie toe uit onze sociale, ruimtelijke en culturele context.
  • STAP 1:
    Kies met je groep één specifiek gebaar of een specifieke lichaamshouding in een vervoersnetwerk (bv. in de rij staan, bagage dragen, een kaartje stempelen, typen op je telefoon, een bepaalde zithouding, enz.) Neem hiervoor de tijd om met je groep te bespreken welk gebaar volgens jou veel mogelijkheden biedt voor verder onderzoek. Onderzoek vervolgens met je groep de sociale implicaties, de politieke symboliek en de culturele geschiedenis rond dit gebaar en de evolutie ervan in de tijd. Ten slotte bereid je een presentatie van 5 minuten voor waarin je een verhaallijn over jouw gebaar presenteert. Houd het visueel. Houd de tekst minimaal (titels en bijschriften).

• • Vragen om te onderzoeken:
    • Waar en wanneer komt dit gebaar voor?
    • Wat is de geschiedenis van dit gebaar? Is het door de tijd heen geëvolueerd?
    • Wat is de culturele betekenis van dit gebaar?
    • Is het door de tijd heen geëvolueerd?
    • In welke andere contexten komt dit gebaar voor?
    • Hoe ging het gebaar van het ene lichaam (menselijk, meer dan menselijk of machinaal) naar het andere?
    • Hoe heeft het gebaar verschillende betekenissen, afhankelijk van het lichaam dat het uitvoert (leeftijd, lichaamsvaardigheid, geslacht, ras, klasse)?

• • STAP 2:
    Maak een video van 1 minuut waarin je gebaar op 10 verschillende manieren wordt uitgevoerd. Hier zijn een paar ideeën:
    • heel langzaam/heel snel
    • heel groot/heel klein
    • omgaan met een andere persoon
    • omgekeerd
    • zachtaardig/agressief
    • interactie met een meer-dan-menselijk lichaam (dieren, planten, voorwerpen)
      herhaling/loop

• A5. Objectbelichaming
  Deze opdracht helpt deelnemers te begrijpen hoe machtsstructuren zijn vastgelegd in designobjecten. Bovendien nodigt het de deelnemers uit om design vanuit een ander perspectief te bekijken: Wat zijn de houding en de lichaamstaal van een voorwerp? En welke betekenis communiceert het?
  • Instructie:
    Kies een voorwerp of een systeem dat je in het openbaar vervoer (of de openbare ruimte) aantreft en dat de bewegingsvrijheid beperkt of juist bevordert. Ontwikkel een uitvoeringsreeks (een 1 minuut-durende video) gerelateerd aan het object (belichaming van de mechanismen, functionaliteit).

• My Body Doesn’t Exist door Paul B. Preciado. In The Documenta Reader, 2016.
• Invisible Women: Exposing Data Bias in a World Designed for Men door Caroline Criado-Perez. Zie hoofdstuk ‘Can Snow-Clearing be Sexist?’.
• Design Justice, A.I., and Escape van de Matrix of Domination door Sasha Costanza-Chock. https://jods.mitpress.mit.edu/pub/costanza-chock/
• Architecture and the Norm: The Violence of a Continuous Reciprocity door Leopold Lambert. In The Funambulist Magazine, sep-okt 2017.
• https://www.dezeen.com/2018/01/04/design-terrorism-talk-eindhoven-pioneers-use-scent-licht-invloed-behaviour-people-in-crowds/

De auteurs zijn Gabriel Fontana en Vivien Tauchmann.

De opdracht is getest bij:
Sandberg Instituut, Amsterdam (NL) met master design studenten, februari 2021.
Willem De Kooning Academie, Rotterdam, (NL) met bachelor studenten kunst en design, november 2021.
Sociale aspecten, Nijmegen, 2020.

Author’s Encouragement
De opdracht geeft studenten specifieke voorbeelden van hoe design machtsstructuren reproduceert. Daarom wordt de ontwerpdiscipline kritisch bekeken en worden studenten aan het denken gezet over hun maatschappelijke verantwoordelijkheden als ontwerpers of kunstenaars. Bovendien gebruikt het, met een speelse aanpak, spel, belichaming en het naspelen van (on)geschreven sociale regels om de geënsceneerde context van sociaal gedrag in de openbare ruimte te onderzoeken.

Prior Knowledge and Preparation
Bekijk de introductievideo als eerste voorbereiding op de opdracht. De video introduceert het onderwerp bewegingsvrijheid en geeft voorbeelden van relevante case studies die workshopdeelnemers mogelijk kunnen deconstrueren aan de hand van de opdracht. Voor het begin van de workshop wordt ook aanbevolen de teksten op de literatuurlijst te lezen.

Accessibility: Assistance for Learners
De taken van de opdracht zijn toegankelijk voor uiteenlopende instanties.

Additional Tools

• Vimeo
• Soundcloud
• Deze opdracht vereist geen specifieke ruimte en kan op afstand worden gefaciliteerd met behulp van online vergaderinstrumenten zoals Microsoft Teams en Zoom. Het vereist echter wel toegang tot de volgende online platforms: Vimeo en Soundcloud.